Waarheid, eerherstel en gerechtigheid – Een onderbelichte fase in het proces van traumaheling

Judith L. Herman, psychiater en hoogleraar Psychiatrie aan de Harvard Medical School en medeoprichter van het Victims of Violence-programma, is een pionier op het gebied van psychotrauma. Zij heeft haar hele loopbaan gewijd aan het begrijpen van de oorzaken en het behandelen van de gevolgen van politiek en particulier (seksueel) geweld, onderdrukking en mishandeling.

Ruim dertig jaar geleden kwam haar eerste boek Trauma en herstel (Herman, 1992/2016) uit, nog altijd een klassieker. De kern van dit boek is dat trauma’s alleen kunnen worden begrepen vanuit hun sociale, maatschappelijke en politieke context. Herstel hiervan is in wezen een relationeel proces, dat niet zonder erkenning en sociale rechtvaardigheid kan. Zij beschrijft drie fasen van herstel: het creeren van veiligheid, de fase van rouw en betekenisverlening en ten slotte het zich opnieuw richten op het heden, de toekomst en het herstel van verbondenheid.

In haar nieuwe boek voegt zij een vierde fase toe: de fase van gerechtigheid. Om de dynamiek van gerechtigheid te doorgronden integreert Herman kennis uit de filosofie, sociale wetenschappen, rechten, geschiedenis en psychologie. Ze hield tal van interviews met professionals die met slachtoffers werken, zoals advocaten, rechters en hulpverleners. De kern van haar boek wordt echter gevormd door de getuigenissen van slachtoffers zelf, slachtoffers die in hun kindertijd seksueel misbruikt werden: zesentwintig vrouwen en vier mannen met verschillende achtergronden. Met hen hield ze ongestructureerde diepteinterviews, met de focus op de vraag hoe het geweld – enigszins – goed gemaakt zou kunnen worden. Haar betoog is in drie delen opgebouwd.

Ze begint met ‘Macht’ en legt uit hoe seksueel geweld samenhangt met politieke onderdrukking en wordt aangedreven door steeds dezelfde mechanismen van macht en controle. Zij noemt dit de regels van tirannie. De wil van het slachtoffer wordt gebroken en de onderdrukker isoleert het slachtoffer. Tirannie gedijt bij schaamte van de slachtoffers, die gedwongen worden hun eigen morele waarden te schenden. Dit is traumatiserend. Tirannie kan alleen bestaan in een dynamiek waarbij de gemeenschap passief wegkijkt of actief medeplichtig is. Een individueel trauma is daarom altijd verweven met structuren die vormen van misbruik faciliteren. Het patriarchaat is de meest wijdverbreide en hardnekkige vorm van tirannie, aldus Herman, en houdt bovendien de sociale opvatting in stand dat het slachtoffer ‘erom gevraagd heeft’.

Hieruit volgt dat herstel alleen kan plaatsvinden als dader én gemeenschap verantwoordelijkheid nemen voor wat er gebeurd is. Zo kunnen slachtoffers gaan beseffen dat ze niet alleen zijn, dat ze zich nergens voor hoeven te schamen en dat hun lot geen privé-ongeluk is.

Herman vervolgt met een scherpe analyse van de inrichting van het Amerikaanse rechtssysteem, dat ook voor de Nederlandse context relevant is. Beide rechtssystemen zijn primair gericht op vergelding: het straffen van de dader. De huidige rechtsgang is voor veel slachtoffers hertraumatiserend omdat het grondbeginsel van ‘onschuld tot schuld bewezen is’ automatisch leidt tot het vermoeden dat degene die beschuldigt, liegt. Slachtoffers hebben daardoor het gevoel dat zijzelf terechtstaan. Bovendien wordt het recht op zelfbeschikking hun voor een tweede maal afgenomen door de procedures van de rechtbank, die zijn ingericht om de dader een eerlijk proces te bieden.

In deel 2 met de titel ‘Gerechtigheid’ gaat Herman dieper in op ‘stemmen die ons leiden naar een betere visie op gerechtigheid’ (p. 83). Ze vraagt slachtoffers zich voor te stellen hoe gerechtigheid eruit zou kunnen zien als zij die helemaal zelf mochten bepalen. Het beeld bestaat dat slachtoffers rancuneus zouden zijn en de daders zwaar willen straffen. Veel slachtoffers staan echter zeer ambivalent ten opzichte van bestraffing, omdat die niets wezenlijks bijdraagt aan het herstel van het leed dat hun werd aangedaan. Herman vraagt zich af hoe radicaal de veranderingen van ons rechtssysteem moeten zijn om het welzijn van slachtoffers centraal te stellen, in plaats van de bestraffing van de dader.

Gerechtigheid begint met solidariteit vanuit de gemeenschap, door te luisteren naar slachtoffers, zodat de waarheid aan het licht komt. Daarnaast moeten daders volledige verantwoordelijkheid nemen voor het leed dat zij veroorzaakt hebben, niets bagatelliseren en oprecht berouw voelen. Dit blijkt maar zeer zelden echt mogelijk. Het onderzoek van Herman toont aan dat voor veel slachtoffers de volledige erkenning door de omstanders even zwaar weegt in het herstelproces. De last van de schaamte en de isolatie moet van de schouders van de slachtoffers gehaald worden en neergelegd bij daders en omstanders. Pas dan kan het slachtoffer her-verbinden; een voorwaarde voor (moreel) herstel.

Herman komt als alternatief voor het huidige rechtssysteem uit bij herstelrecht, bekend van de verzoeningscommissies in Zuid- Afrika. In plaats van de dader buiten te sluiten, biedt herstelrecht een potentiële weg terug naar de gemeenschap, door de dader te leren volledige verantwoordelijkheid te nemen voor diens daden. In ‘Helen’, het derde deel van haar boek, onderzoekt ze de mogelijkheden daartoe.

Herman vraagt zich af: ‘Wat zijn mogelijkheden voor “helende gerechtigheid”?’ (p. 162). Van belang is dat de gemeenschap actieve stappen zet om de systemen te veranderen die ervoor hebben gezorgd dat geweld en uitbuiting konden floreren. Gerechtigheid begint met genoegdoening voor slachtoffers. Rehabilitatie lijkt voor slachtoffers vaak een betere vorm van gerechtigheid dan straf, waarbij het leed dat berokkend is door de dader wordt hersteld door middel van een persoonlijke ontmoeting met het slachtoffer, waarvan de gemeenschap getuige is. Dit vraagt om langdurige en intensieve begeleiding van zowel dader als slachtoffer. Hoewel er nog vele kanttekeningen zijn, lijkt op basis van bestaand onderzoek dat herstelrecht een meer veerkrachtversterkende en erkennende route is dan het traditionele recht. Veel van de slachtoffers met wie Herman sprak, benadrukten hoe belangrijk het voor hen was om de menselijkheid van hun misbruikers te kunnen zien; zolang zij het gevoel hadden dat deze mannen monsters waren, bleven ze vrezen.

Herman schuwt er niet voor om de ingewikkelde vraag te stellen hoe er een einde gemaakt kan worden aan misbruik, met respect voor de slachtoffers en de daders. Ze daagt de lezer uit nieuwe structuren te creëren waarin iedereen gerespecteerd wordt. Een actueel thema in het wereldwijde politieke klimaat waarover Herman recentelijk sprak in de NRC: ‘Na vijftig jaar in dit werk weet ik dat het gewone mensen zijn die zorgen dat systemen veranderen […] Spreek je uit, zoek medestanders, zet een actiegroep op en ga niet bij de pakken neerzitten. Je zult er niet alle problemen mee oplossen, maar je kunt wel systemen veranderen’ (Don, 2025). Daarmee biedt zij een hoopvol perspectief.

Ten slotte. In 2016 sprak Herman haar bezorgdheid uit over een vernauwd perspectief op trauma bij de ontwikkeling van evidencebased behandelingen, omdat hier sterk de focus ligt op symptoomvermindering (Herman, 2016). Ik ben het daarmee eens.

Een sterke kant van haar boek is dat Herman steevast vanuit verschillende gezichtspunten naar antwoorden zoekt. Soms leidt dat echter tot herhalingen, ten koste van de leesbaarheid. Zij schreef een actueel boek dat brede en diepgaande inzichten biedt in trauma. Het leest als een krachtig pleidooi om trauma en de heling daarvan altijd te blijven zien in hun context. Dat leidt niet tot eenvoudige oplossingen of eenduidige adviezen, maar doet wel recht aan de complexiteit van trauma. Opnieuw schreef Herman een belangrijk standaardwerk dat systeemtherapeuten zal aanspreken, en dat hopelijk zijn weg vindt naar iedereen die werkt met getraumatiseerde mensen.

© 2009-2025 Uitgeverij Boom Amsterdam
ISSN 0924-3631

De artikelen uit de (online)tijdschriften van Uitgeverij Boom zijn auteursrechtelijk beschermd. U kunt er natuurlijk uit citeren (voorzien van een bronvermelding) maar voor reproductie in welke vorm dan ook moet toestemming aan de uitgever worden gevraagd:

Behoudens de in of krachtens de Auteurswet van 1912 gestelde uitzonderingen mag niets uit deze uitgave worden verveelvoudigd, opgeslagen in een geautomatiseerd gegevensbestand, of openbaar gemaakt, in enige vorm of op enige wijze, hetzij elektronisch, mechanisch door fotokopieën, opnamen of enig andere manier, zonder voorafgaande schriftelijke toestemming van de uitgever. Voor zover het maken van kopieën uit deze uitgave is toegestaan op grond van artikelen 16h t/m 16m Auteurswet 1912 jo. Besluit van 27 november 2002, Stb 575, dient men de daarvoor wettelijk verschuldigde vergoeding te voldoen aan de Stichting Reprorecht te Hoofddorp (postbus 3060, 2130 KB, www.reprorecht.nl) of contact op te nemen met de uitgever voor het treffen van een rechtstreekse regeling in de zin van art. 16l, vijfde lid, Auteurswet 1912. Voor het overnemen van gedeelte(n) uit deze uitgave in bloemlezingen, readers en andere compilatiewerken (artikel 16, Auteurswet 1912) kan men zich wenden tot de Stichting PRO (Stichting Publicatie- en Reproductierechten, postbus 3060, 2130 KB Hoofddorp, www.cedar.nl/pro).

No part of this book may be reproduced in any way whatsoever without the written permission of the publisher.